De Nationale Rampjaarherdenking in 2022 leverde een verrassende stroom aan meer dan 25 nieuwe publicaties op. Zo verschenen er biografieën van o.m. stadhouder-koning Willem III en publicaties over Johan de Witt en Constantijn Huygens. Er is meer aandacht voor de gevolgen van het Rampjaar voor de regio, o.m. Noord-Nederland en Brabant. Een andere trend is de aandacht voor Franse oorlogsgruwelen in 1672. Ook verschijnen er kinderboeken en stripboeken over het Rampjaar. Veel boeken zijn ook opgenomen in de speciale Boekenspecial Rampjaarherdenking.
Standaardwerk over Rampjaar van Luc Panhuysen herdrukt
De beste introductie tot het Rampjaar is het bekende standaardwerk van Luc Panhuysen. Hij beschrijft het Rampjaar aan de hand van de lotgevallen van de familie Van Reede.
Vader Godard Adriaan die als diplomaat de Republiek diende, zijn zoon Godard die in het Staatse leger vocht en zijn vrouw Margaretha Turnor die het kasteel beheerde en voor de Fransen moest vluchten. Panhuysen vertaalde hiervoor 3.000 brieven. In de herziene editie zijn voorwoord en tekst aangepast en is het kleurkatern uitgebreid met enkele pagina’s.
@ Luc Panhuysen, Het Rampjaar 1672, hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte, Uitg. Atlas Contact, www.atlascontact.nl
Prins Willem III: ijzervreter of vredesapostel?
De grote tegenpool van Johan de Witt was stadhouder-koning Willem III. De jonge Prins werd in het Rampjaar op het schild geheven en redde door
doortastend optreden en inzet van de Hollandse Waterlinie de Republiek.
Jan van Es en Bernt Feis volgen het spoor van de Prins, die een derde van zijn leven te paard doorbracht: op het slagveld, op jacht of tijdens diplomatieke missies. Was hij een coalitiebouwer en vredesapostel, of toch vooral een geharnast generaal? Willem III was ook een groot kunstverzamelaar en liet tal van jachthuizen en paleizen bouwen zoals Het Loo. En de fonteinen van het Loo moesten hoger spuiten dan die van zijn aartsrivaal: de Zonnekoning Lodewijk XIV…
@ Jan van Es en Bernt Feis, In het spoor van de Prins, de wereld van Willem III, Uitg. Platform Rampjaar, www.rampjaarherdenking.nl
Diplomaten en spionnen in het Rampjaar
De diplomatieke carrousel speelde een belangrijke rol in het Rampjaar. In de biografie van Van Beverningk wordt de diplomatie van de Republiek in de tijd van het Rampjaar beschreven.
Van Beverningk was een van de machtigste mannen in de Republiek en sprak de groten der aarde. Daarbij stond hij tussen twee vuren: De Witt en Willem III.
@ Wout Troost, Hiëronymus van Beverningk tijdens het Rampjaar 1672, Uitgeverij Walburg Pers, www.walburgpers.nl
Ook het spionnenspel draaide op volle toeren. Aan de hand van eerder gepubliceerde geheime rapportages uit Engelse archieven wordt het verhaal verteld van de Engelse spionage tijdens het Rampjaar.
@ Anne Doedens, Liek Mulder, Frits de Ruyter de Wildt, Agenten voor de koning, Engelse spionage tijdens het Rampjaar 1672. Uitgeverij Waanders, www.waanders.nl
Johan de Witt en Constantijn Huygens
Johan de Witt schreef en ontving in zijn – abrupt af-
gebroken – leven tienduizenden brieven; deze geven een indringend kijkje achter de schermen van het politieke bedrijf in de Gouden Eeuw. Afgelopen jaren werd de Engelse en Franse correspondentie van De Witt hertaald, en dit jaar verscheen een selectie van zijn brieven met als thema het Rampjaar.
@ Ineke Huysman en Roosje Peeters,
Johan de Witt en het Rampjaar, een bloemlezing uit zijn correspondentie. Uitgeverij Catullus.
Iedereen die via de A 12 Den Haag binnenrijdt kent
de charmante buitenplaats Hofwijck, aan de rand van Voorburg. Dit was het toevluchtsoord van Constantijn Huygens (1596-1687), een van de meest veelzijdige intellectuelen die de Republiek heeft voortgebracht: hij was dichter, diplomaat, geleerde, componist en architect. En hij was de vader van de staatsman en natuurkundige Constantijn Huygens jr. en de geniale natuuren wiskundige Christiaan Huygens. Het brievenboek van Huygens geeft een unieke inkijk in zijn leven.
@ Ineke Huysman en Ad Leerintveld, Constantijn Huygens, een leven in brieven, Uitgeverij Catullus https://uitgevers.nu/soest/catullus-uitgeverij
Bloed, kruit en tranen: de geur van het Rampjaar
Het congres van het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (KNHG) stond dit jaar in het teken van Bloed, kruit en tranen. Wie de geur van het Rampjaar wil opsnuiven, kan kiezen uit diverse nieuwe boeken die allemaal de Franse oorlogsgruwelen als onderwerp hebben.
Franse Tirannie: feiten of propaganda?
De meest verrassende uitgave is Franse Tirannie, de vertaalde heruitgave van een schoolboekje uit 1674, twee jaar na het Rampjaar. Hierin worden alle Franse oorlogsmisdaden tot in de gruwelijkste details beschreven en afgebeeld in houtsneden die niets aan de verbeelding overlaten. Het was bedoeld voor schoolmeesters – om aan de kinderen voor te lezen of na te spelen met vader en zoon-dialogen – en was zo populair dat er tientallen herdrukken zijn verschenen. De auteurs hebben ook een aantal gruwelverhalen onderzocht en aan fact-checking onderworpen.
De vraag blijft hangen: was Franse Tirannie nu een
feitenrelaas, of was het vooral oorlogspropaganda?
@ Nicoline van der Sijs, Arthur der Weduwen e.a., Franse Tirannie, Het Rampjaar 1672 op school.
Uitgeverij Waanders, www.waanders.nl
Moordbranders in de Republiek
Van hetzelfde laken een pak is het boek Moordbranders. Niet verwonderlijk want de heren historici uit die tijd schreven driftig van elkaar over. Toen de Fransen in 1672 ons land binnenvielen, was Andries Schoemaker twaalf jaar. Pas een halve eeuw later schreef hij op wat hij in zijn jeugd had meegemaakt. De uitgave bevat een aantal van de prachtige, ingekleurde tekeningen van Nederlandse kastelen, forten en plaatsen. Het Rampjaar, gezien door de ogen van een destijds twaalfjarige ooggetuige.
@ Anne Doedens en Liek Mulder, Moordbranders in de Republiek. Uitgeverij Walburg Pers www.walburgpers.nl
Ook deze titel Branden of betalen? laat weinig aan de verbeelding over. In het gewest Utrecht hadden de Fransen de macht en moorden, plunderen en brandschatten was schering en inslag. Het boek gaat over Slot Zuylen en kasteel Amerongen. Slot Zuylen kon tegen een hoge prijs gespaard worden, maar Amerongen ging in vlammen op.
@ Lodewijk Gerretsen, Renger de Bruin, Willem te Slaa, Branden of betalen, Kasteel Amerongen en Slot Zuylen in het Rampjaar. Uitgeverij W Books, www.wbooks.com
Soldaten in de Vechtstreek
Gedetailleerd beschrijft Daan Wolfert hoe groot de
ellende was in dorpen als Loenen, Breukelen, Abcoude en Waverveen, die te maken kregen met strafexpedities van Franse militairen en prikacties van kleine groepjes Staatse soldaten. De bewoners van de Vechtstreek werden geconfronteerd met plunderingen, brandschattingen en verwoesting. Toen de Fransen afdropen, lieten ze een verlaten, geblakerde en kaalgeplukte Vechtstreek achter.
@ Daan Wolfert, Een ramp voor de Vechtstreek, 1672-1673, Uitgeverij Verloren, www.verloren.nl
Op de valreep verscheen eind november Soldaten in de Vechtstreek, sporen van het Rampjaar in het archief. Hierin publiceert auteur Wouter van Dijk een aantal interessante bronnen over het Rampjaar in de Vechtstreek.
@ Wouter van Dijk, Soldaten in de Vechtstreek, sporen van het Rampjaar in het archief. Uitg. Waanders, www.waanders.nl
Het Rampjaar buiten de Randstad: de Fransen als bevrijders?
De gangbare visie is dat de vaderlandse bevolking zich in het Rampjaar dapper verzette tegen de aanvallen van de tirannen, zoals de Franse Zonnekoning en de Duitse Bommenberend. Regionale geschiedschrijvers doen dit beeld wankelen. In katholiek Brabant werden de Fransen helemaal niet als bezetters onthaald, en ook in veel plaatsen in Oost-Nederland stond de bevolking bepaald niet vijandig tegenover de Duitse invallers.
Een Schricklijck Jaer: 1672
In dit boek beschrijft Ineke den Hollander de strijd
in het noordoostelijk deel van de Republiek. Tijdens de triomfantelijke intocht vallen de vestingsteden als rijpe appels in de schoot van de Duitse bisschoppen en zelfs de machtige vesting Coevorden wordt veroverd. Maar dan keert het tij: eerst wordt Groningen ontzet en daarna Coevorden, het keerpunt in het Rampjaar. In dit boek veel aandacht voor de lotgevallen van gewone burgers.
@ Ineke den Hollander, Een Schricklijck Jaer, De oorlog van 1672 in het noordoosten van de Republiek, Uitgeverij Kon. Van Gorcum, www.vangorcum.nl
De vrouw die Friesland redde
Er is ook meer aandacht voor diverse waterlinies in Nederland. Zo verscheen er een herdruk van het
boek van Meindert Schroor over de Friese Waterlinie. Verder kwam er een goed gedocumenteerde en spannen d geschreven biografie uit van Sunny Jansen over prinses Albertine Agnes, ‘de
vrouw die Friesland redde’. Deze daadkraschtige prinses redde niet alleen het gewest Friesland, maar zorgde ook voor continuiteit in de Oranje-dynastie.
@ Sunny Jansen, Albertine Agnes, de vrouw die Friesland redde, Uitgeverij Balans, www.uitgeverijbalans.nl
De Zuidelijke linies in het Rampjaar
Eveneens in het najaar verscheen er een studie over de Zuiderwaterlinie in Noord-Brabant, die in het Rampjaar een belangrijke rol speelde. In deze studie – resultante van een samenwerkings-project van lokale historici – staat te lezen dat het Rampjaar door sommige Brabanders ook als een jubeljaar werd beleefd. Ook de strijd aan de Staats-Spaanse linie in Zeeland zal wellicht publicaties opleveren. En in 2023 herdenkt het Limburgs Museum met een grote expositie het Beleg van Maastricht en de strijd aan de Maas in 1673. Voornaamste conclusie: het Rampjaar speelde zich niet alleen in de Randstad af…
@ Jacob Knegtel en Jos Cuijpers, Rampjaar of jubeljaar? Brabant in 1672, Uitg. Pictures Publishers, www.picturespublishers.nl
De OHW, een geïmproviseerde linie
Intussen gaat ook het onderzoek naar de Oude Hollandse Waterlinie door. In 2021 verscheen het
Oude Hollandse Waterlinieboek. In 250 verhalen en illustraties wordt verteld hoe de linie van forten, vestingsteden en geïnundeerde polders in enkele maanden tijds werd geïmproviseerd.
@ Sander Enderink, Het Oude Hollandse Waterlinieboek, Uitgeverij W Books, www.wbooks.com
De inundaties gingen niet zonder slag of stoot. De boerenbevolking verzette zich fel tegen de inunda-
tie van hun landerijen en de bestuurders moesten soms de hulp van stadhouder Willem III en het Staatse leger in roepen. Veel aandacht voor de rol van de regenten in deze goed gedocumenteerde studie.
@ Leen Ouweneel, Regenten en de Waterlinie in het Rampjaar, Historische Uitgaven Schoonhoven, www.historischeuitgavenschoonhoven.nl
Verzet en vrijheid, Het Gronings Ontzet van 1672 en de Universiteit
De geschiedenis van het beleg en ontzet van Groningen in 1672 spreekt nog altijd tot de verbeelding. De herdenking van 350 jaar ontzet van Groningen was in 2022 aanleiding om nieuwe invalshoeken te verkennen. Dit boek bevat vier bijdrage waarin zowel de geopolitieke en militaire context als de beleving van eigentijdse bronnen: wat vertellen kranten, brieven, prenten en pamfletten uit 1672 ons over wat zich in dit jaar in Groningen afspeelde? Speciale belangstelling is er voor de rol van de universiteit tijdens het militaire conflict. Haar studenten droegen bij aan het verzet dat resulteerde in de vrijheid die na afloop gevierd kon worden.
@ Arjen Dijkstra en Joop W. Koopmans (Red.), University of Groningen Press (UGP) i.s.m. het Universiteitsmuseum Groningen. De digitale Open-Access-versie (gratis): https://doi.org/10.21827/62f0b8e31c74d
Ignatius van Kingma, Ruiter voor de republiek
In het Rampjaar 1672 dreigt de Republiek ten onder te gaan door invallende Franse en Duitse legers van ongekende omvang. De Friese kolonel Ignatius van Kingma (1621-1700) is cavalerist in het leger van stadhouder Willem III. Als aanvoerder van een regiment ruiters vecht hij aan de Rijn en achter de Hollandse waterlinie tegen een grote overmacht onder leiding van de Franse zonnekoning Lodewijk XIV en in Friesland weerstaat hij de Duitse oorlogsbisschop Bommen Berend. Hij raakt gewond in de slag bij Seneffe en zijn regiment is betrokken bij de Glorious Revolution in Engeland. In deze levensschets vol trots en tragiek reconstrueert Joost Kingma de oorlogshandelingen en persoonlijke lotgevallen van deze ruiter voor de Republiek. Zijn boek voert langs het leven van de rijke Friese landadel, naar de net opgerichte universiteit van Utrecht, waar hij een bastaardzoon verwekt, tot aan de slagvelden van één van de beroemdste oorlogen uit de Nederlandse geschiedenis.
@ Joost Kingma, Ruiter voor de republiek, Ignatius van Kingma een Friese kolonel in het rampjaar 1672. ISBN 978 90 561 5821 7, 192 pagina’s, verkoopprijs €24,50, www.noordboek.nl
Nieuw onderzoek in Alphen aan den Rijn
Het hoofdkwartier van stadhouder Willem III lag in het Rampjaar 1672 niet in Nieuwerbrug maar in Zwammerdam en – vanaf december – in hartje Alphen. En niet alleen Bodegraven en Zwammerdam, maar ook een deel van Alphen had in het Rampjaar zwaar te lijden onder de Franse aanvallers.
Dit zijn enkele nieuwe feiten die het onderzoek in Alphen aan den Rijn, afgelopen jaren heeft opgeleverd. Het onderzoek staat gepubliceerd in drie artikelen en een dikke Rampjaarspecial van het tijdschrift De Viersprong. Het meest recente artikel van historica Ria Vitters bevat opmerkelijke feiten, o.a. over de ligging van het hoofdkwartier: eerst in ‘Huys te Cruydenberg (tussen Zwammerdam en Bodegraven) en vanaf eind 1672 in ’t Huys te Alphen (in Alphen aan den Rijn).
@ De losse nummers en de special van De Viersprong over het Rampjaar kosten €6,- per stuk (excl. verzendkosten) en kunnen worden besteld bij de Historische Vereniging Alphen aan den Rijn, maar zijn ook verkrijgbaar bij boekhandel Haasbeek in Alphen aan de Rijn. www.histveralphenadrijn.nl
Kinderboeken en stripboeken
In het herdenkingsjaar verschenen er ook enkele kinderboeken, zoals Onder water in het Rampjaar. Dit gaat over twee kinderen die met hun duikboot in het Rampjaar 1672 belanden en daar spannende avonturen beleven. Het stripboek Het Waterwapen brengt het Rampjaar in beeld met scenes uit het leven van ‘huurcommandant’ Wirtz die in dienst van het Staatse leger tegen de Fransen vecht en o.a. in contact komt met Johan de Witt en Prins Willem III. Ook verscheen er een spannend stripboek over Bommenberend in de strijd tegen de Groningers in 1672.
@ Elganan Jelsma en Rob Schultheiss, Kinderboek Onder Water, Uitg. Aandacht. www.pubart.nl
@ Fred de Heij en Ad Maas, Stripboek van het Rampjaar, uitg H. Edink/ Stg Oude Holl.Waterlinie) www.oudehollandsewaterlinie.nl
@ Stripboek Bommenberend, Uitg. GO 350 www.go350.nl